Piękny jubileusz! 150 lat Nadleśnictwa Stare Jabłonki

Czasy najdawniejsze

Prastara puszcza pokrywająca tereny zamieszkałe przez Prusów, przez wieki uniemożliwiała, czy raczej utrudniała intensywny rozwój społeczeństwa. W 1226 r. Konrad Mazowiecki sprowadził Krzyżaków na ziemie polskie, a dokładnie na ziemię Chełmińską w celu pobicia Prusów, Jadźwingów, Litwinów, najeżdżających Mazowsze. Krzyżacy z czasem przeciwstawili się Polsce, podbili i zajęli Prusy. A jak wyglądało zasiedlanie i ujarzmianie tej puszczy? Powstawały w miejscach dogodnych do obrony warownie, przekształcane później w zamki, grody, a z czasem w miasta. Zamek od zamku oddalony był o jeden dzień drogi, tak aby można było nocować w bezpiecznym miejscu. Później powstawały w puszczy pojedyncze zabudowania. Budowa grodów, mostów wymagała coraz więcej drewna.

Puszcza była ogromnym rezerwuarem bogactwa: drewna, miodu z barci (dzikich pszczół), mięsa. Intensywny rozwój „cywilizacji” potrzebował skór (młyny garbarskie przerabiały drewno dębowe dla uzyskania garbników), szkła (powstawały huty zużywające ogromne ilości drewna). Trzebiono puszczę najpierw tam, gdzie łatwo było transportować drewno. Potrzebne były także grunty orne, pastwiska. Paliwem dla ówczesnych środków transportowych (koni, wołów) była trawa, siano. Las zajmował teren, trzeba było wydzierać go puszczy. Powstające osady lokalizowane były najczęściej tam gdzie była woda, nad jeziorami, rzekami. Tak powstały np.: Kątno - 1437 r. (dawniej Tafelbude), Parwółki - 1437 r. (Parwolken), Buńki - 1411 r. (Punicken Mole, po 1785 Bunken Mühle).

W tamtym czasie zaczęto już zajmować się lasem, którego właścicielem był król. Zajmowanie się polegało raczej na dozorowaniu przed kłusownictwem, pożarami i kradzieżami drewna. Na przestrzeni wieków nazewnictwo leśników ewaluowało i tak: w 1407 r. – myśliwy nazywał się Jäger, w XVI w. zarządca lasu – Wildnisbereiter, w 1614 r. lustrator lasu – Forstmeister, w 1650 r. dyspozytor drzewny – Holtzfaktor, podlegał mu stróż leśny – Waldwart, XVIII w. leśnik to Förster, 1750 r. nadleśniczy – Oberförster, a gajowy – Unterförster.

Najwcześniejsze informacje o „leśnych” w lasach okolic Ostródy pochodzą z 1665 r. Wówczas zarządca lasu i strażnik mieszkał w Tyrowie. W tym czasie strażnicy mieszkali także w Kątnie, Parwółkach, Dągu, Idzbarku i Samborowie. W 1727 r było 7 strażników leśnych, a w 1781 r. 13 gajowych. Do 1731 r. zarządca lasu mieszkał na zamku w Ostródzie, później siedzibę zarządcy przeniesiono do Taborza. Tam też mieszkał od 1788 r. nadleśniczy z Taborza. W 1781 r. 13 gajowych mieszkało między innymi w Orliku, Samborowie, Dągu, Idzbarku, Piławkach, Tyrowie, Kątnie, Pupkach, Gąskach.

Około 1820 r. nadleśnictwo ostródzkie miało siedzibę w Miłomłynie. Należało do dystryktu Drugiego Zarządu Lasów i obejmowało 3 rewiry leśne: Orlik, Kątno i Stary Dzierzgoń. Podlegał mu lustrator lasu, 3 nadleśniczych, 18 gajowych i 4 stróżów leśnych. Lasy okalające Ostródę, rozciągające się prawie od Morąga przez Miłomłyn aż pod Olsztynek to Królewskie Ostródzkie Lasy. Centralnym jego punktem był Tabórz. Dlatego też tam miał siedzibę Urząd Leśny. Powstało tam nadleśnictwo Tabórz, któremu podlegały między innymi gajówki (Unter Först): Orlik (Adlerstbude), Pupki (Pupken) obecnie Śmieszny Kąt, Gąski (Gensken) obecnie Gąsiory, Białe Błota (Weißbruch), Gibała (Gibalen). Było to jedno z 6 nadleśnictw podległych Leśnemu Inspektorowi w Morągu. Na mapie z 1796 r. możemy zobaczyć wszystkie siedziby leśne istniejące wówczas w Królewskich Ostródzkich Lasach. Administracja leśna tworzona była na podstawie edyktu króla Prus z 3 XII 1775 r. Był to akt prawny od którego zaczęło się – jak ja to nazywam - ucywilizowanie gospodarki leśnej na tych terenach.

Z czasem wiedza leśników była coraz większa. Przyczyniła się do tego na pewno, założona w 1830 r. w Eberswalde uczelnia leśna, której absolwentami byli pionierzy współczesnego leśnictwa. Las zaczęto urządzać, czyli opisywać, planować w nim prace tak, aby przynosił jak najwyższy dochód. Żeby móc precyzyjnie lokalizować poszczególne części lasu należało podzielić je na mniejsze sektory. Utworzono w nim prostokąty o wymiarach około 400m x 800 m oddzielone liniami tzw. oddziałowymi. Na każdym rogu posadowiono ciosany kamień z napisanymi numerami oddziałów. Układ ten nieprzerwanie obowiązuje do dzisiaj. Stare Jabłonki były i są znane z bardzo dobrej jakości drewna sosnowego. Sosna Taborska rosnąca tutaj znana i poszukiwana była już w XVI w., wówczas na maszty okrętowe.

Narodziny Nadleśnictwa Stare Jabłonki

Jest rok 1867. W związku z coraz większymi zadaniami w zagospodarowaniu królewskich lasów, 6 lipca 1867 r. w Berlinie zapada decyzja o utworzeniu nowego nadleśnictwa. 25 lipca 1867 r. otrzymuje patent, czyli akt powołania na stanowisko nadleśniczego Nadleśnictwa Jabłonki (obecnie Stare Jabłonki) porucznik polowy Herzberg. Urząd będzie sprawował od 1 X 1867 r. Jego zadaniem będzie zorganizowanie administracji nadleśnictwa. Ma na to zadanie rok. Zadanie to wykonał i 1868 r. jest rokiem, od którego zaczęło funkcjonować - w pełni tego słowa znaczeniu - Nadleśnictwo Jabłonki (później zmienione na Stare Jabłonki). Teren nowego nadleśnictwa został wydzielony z części Nadleśnictwa Tabórz i Miłomłyn i będą go tworzyć leśnictwa: Laski (Schmidel w Kątnie), Gąsiory (Gensken), Barduń (Bardungen), Białe Błota (Weißbruch), Gibała (Gibalen), Draby (Jablonken). Powierzchnia wówczas wynosiła 5038 ha i w różnych okresach zmieniała się ze względu na zmiany terytorialne, np. później dołączono Orlik (Adlersbude), a odłączono Gibałę (Gibalen), Laski (Schmidel).

W następnych latach nadleśniczymi byli: Boruttau od 1 X 1868, Herzberg od 1 I 1871 r, Boruttau od 1874 r. Rautenberg 1880 r. Rautenberg 1886 r., Kelber 1888 r., Rhode 1894 r., Rhode 1900 r., Rhode 1906 r., Lukat 1919 r., Otto 1930 r., Rothe 1932 r. i ostatni niemiecki nadleśniczy Fritz Schröder od 1938 do 1945 r. Nadleśniczowie mieli kontrakty 6-cio letnie. W sierpniu 1914 r. nadleśniczy Rhode zginął pod Nidzicą. Brak jest danych kto w tym czasie pełnił funkcję nadleśniczego. Ówcześni koledzy z pracy upamiętnili to wydarzenie, stawiając mu pamiątkowy kamień w Starych Jabłonkach. Obecnie nadleśnictwo zadbało o to, żeby pamięć o tym wydarzeniu nie przeszła w zapomnienie i postawiono tablicę informacyjną w tym miejscu.

W czasie gdy nadleśniczym był Rhode, (1894 – 1914) powierzchnia wynosiła 5915 ha. Leśniczymi byli: Hennig w Gibale, Weda w Białych Błotach, Lukat w Gąsiorach, Thorun w Barduniu, Weise w Jabłonkach, Engler w Laskach.
W czasie gdy nadleśniczym (Förstmeister) był Kuno Rothe (lata 1932 - 1938) nadleśnictwo miało 5560 ha i tworzyło je 7 leśnictw: Mitelki (Vonverne – leśniczy rewirowy Max Gerhardt), Macierzanka (Tolkemüth – leśniczy rewirowy Kolbe), Białe Błota (Weißbruch – leśniczy rewirowy Richard Schulz), Gąsiory (Gensken – nadleśniczy Otto Bertram), Barduń (Bardungen – leśniczy rewirowy Luis Menzendorf, Draby (Stare Jabłonki – leśniczy rewirowy Henrich Röckener), Laski (Schmidel – leśniczy rewirowy Engler).
W latach 1938 -1945 r., gdy nadleśniczym był Fritz Schröder, Nadleśnictwo Stare Jabłonki zajmowało 4853 ha i tworzyło je 5 leśnictw: Mitelki (Vonverne –leśniczy rewirowy Max Gerhardt), Białe Błota (Weißbruch - leśniczy rewirowy Richard Schulz), Gąsiory (Gensken - nadleśniczy Otto Bertram), Barduń (Bardungen - leśniczy rewirowy Luis Menzendorf), Draby (Altfinken - leśniczy rewirowy Henrich Röckener). W lipcu 1938 r. została zmieniona nazwa Starych Jabłonek na Altfinken.
Podczas zimowej ofensywy wojsk radzieckich w 1945 r. w powiecie ostródzkim zginęło 17 leśników, w tym 5 ze Starych Jabłonek: Bertam, Gerhardt, Kutzner, Menzendorf, Rökner. Leśniczy z Białych Błot – Schulz, przez kilka lat po wojnie ukrywał się w lasach i dopiero na początku lat 50-tych poszedł na zachód, do Niemiec.

Okres powojenny

W maju 1945 r. zaczęto organizować polską administrację leśną. Pierwsi leśnicy przyjechali z Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu. Pierwsza siedziba Nadleśnictwa Stare Jabłonki przez 3 miesiące mieściła się w budynku obecnego Hotelu Anders, a wybudowanego na początku XX w. jako willa ówczesnego potentata drzewnego Richarda Andersa. Następnie w budynku biura tartaku, po czym w małym budynku z czerwonej cegły, w której mieścił się przez lata ośrodek zdrowia vis a vis obecnej siedziby, przy ulicy Olsztyńskiej.

Obecna siedziba naszego nadleśnictwa pochodzi z końca XIX w., a w niej przed II wojną światową mieściło się mieszkanie ówczesnego nadleśniczego. Biuro nadleśnictwa było w budynku naprzeciwko. Z tego okresu pochodzą leśniczówki. Są to typowe leśniczówki budowane na terenie Prus, Pomorza i Śląska. Solidne, rządowe budynki z czerwonej cegły, na kamiennej podmurówce, podpiwniczone. Budowane z kontrybucji otrzymanej od Francji po przegranej przez nią wojny z 1870/1871 r. Część leśniczówek przetrwała i do dziś pełni tą funkcję. Niezmienioną formą budynku poszczycić się mogą leśnictwa Śmieszny Kąt, Barduń, Orlik, Gąsiory. Ta ostatnia budowana była w 1870 r. w czasie trwania wojny francusko-pruskiej. Inne zostały tuż po zakończeniu II wojny światowej zniszczone (Białe Błota) lub później przebudowane. Dzięki uprzejmości Pani Marii Skowrońskiej z Klubu Plastyka Amatora w Ostródzie, jego członkowie utrwalili na płótnie wszystkie nasze leśniczówki i zabytkowe budynki.

Pierwszym powojennym nadleśniczym był Jan Kowalski (1945-1946), później Stefan Nawrocki (1946-1947), Stanisław Dzięgielewski (1947-1951), Zygmunt Zupa (1951-1952), Jan Chwiejczak (1952-1953), Zygmunt Taranek (1953-1954), Zdzisław Mirecki (1954-1956), Zbigniew Pawlikowski (1956-1960), Józef Żurkiewicz (1960-1967), Eugeniusz Latkowski (1967-1998, najdłużej w dziejach historii naszego nadleśnictwa – 31 lat), Wojciech Wieciński (1998-2016), Ryszard Grzywiński 2016 - do chwili obecnej.

Nie będę wymieniał leśniczych, którzy prowadzili i prowadzą leśnictwa już pod polską administracją, bo było ich wielu. Wspomnę jedynie, że teraz mamy 3 panie pracujące w terenie: 2 są leśniczymi i 1 podleśniczym. Jako ciekawostkę podam, że już w 1840 r. gajowym w Ostródzie była kobieta i nazywała się Katharina Jagusch.

Na podstawie dekretu PKWN z 12 XII 1944 r. o przejęciu lasów na własność, który zakładał nacjonalizację prywatnych lasów o powierzchni powyżej 25 ha, a jeśli należały do ludności niemieckiej, bez względu na powierzchnię, włączano do granic nadleśnictwa majątki Ostrowina, Szyldaku, Grażnic, Wigwałdu, Rychnowa, Helenowa (Rychnowskiej Woli), o powierzchni ponad 1900 ha. Nie zachowały się dokumenty z okresu między rokiem 1945, a 1950, a dotychczasowe – poniemieckie zostały wywiezione wraz z ewakuacją części miejscowej ludności przed zbliżającym się frontem.

W 1950 r. powierzchnia nadleśnictwa wynosiła 7672,25 ha tworzyło je 9 leśnictw: Mitelki, Draby, Gąsiory, Tolkemit, Białe Błota, Macierzanka, Stare Jabłonki, Ostrowin, Potok.
W 1951 r. utworzono Ostródzki Rejon Lasów Państwowych z siedzibą w Starych Jabłonkach. Był on jednostką nadrzędną dla nadleśnictw z powiatu ostródzkiego oraz części z powiatu olsztyńskiego. Swoją funkcję spełniał przez 9 lat do czasu likwidacji w 1959 r. Wtedy powstał w Olsztynie Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych, przekształcony później w Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych.

Powierzchnia nadleśnictwa na dzień 1 X 1963 r. wynosiła 9333,76 ha i tworzyło je 8 leśnictw: Mitelki, Draby, Macierzanka, Białe Błota, Gąsiory, Tolkemit, Ostrowin, Potok.
Powierzchnia nadleśnictwa na dzień 1 X 1972 r. obejmowała 8756,96 ha i tworzyło je 5 leśnictw: Mitelki, Białe Błota, Gąsiory, Macierzanka, Ostrowin.

W 1973 r dokonano reorganizacji w Lasach Państwowych, w wyniku czego część nadleśnictw zlikwidowano, a teren dołączono do innych. Do Starych Jabłonek dołączono część nadleśnictw: Tabórz, Stawiguda, Kudypy, Olsztynek, powierzchnia wzrosła do 18648 ha. Powstały 2 obręby: Stare Jabłonki i Jagiełek. Na bazie tego w obrębie Stare Jabłonki było 5 leśnictw: Perkunicha, Laski, Barduń, Gąsiory, Biała Błota, Ostrowin, a w obrębie Jagiełek 5 leśnictw: Kieraj, Witulty, Jagiełek, Macierzanka, Mitelki.
W 1986 r w granicach nadleśnictwa utworzono dodatkowe nowe leśnictwa. W obrębie Stare Jabłonki: Śmieszny Kąt, Draby, natomiast w obrębie Jagiełek: Makruty. Piece, Wilkowo.
W 1992 r kolejna już reorganizacja dotknęła nasze nadleśnictwo. Utworzono nowe Nadleśnictwo Jagiełek. W związku z tym odłączono z Nadleśnictwa Stare Jabłonki obręb Jagiełek – 8 leśnictw oraz 3 leśnictwa z Nadleśnictwa Olsztynek. Powierzchnia nadleśnictwa Stare Jabłonki zmniejszyła się do 9 956,09 ha. Od tego czasu tworzyło je 8 leśnictw: Śmieszny Kąt, Perkunicha, Laski, Draby, Barduń, Gąsiory, Białe Błota, Ostrowin. W 2005 r. zlikwidowano leśnictwo Ostrowin (reaktywowane w 2017r.). W wyniku tego zwiększyła się powierzchnia leśnictw Barduń, Białe Błota i Gąsiory.

Od roku 1991 nadleśnictwo posiadało składnicę po zlikwidowanym Zespole Składnic LP w Starych Jabłonkach. Do czasu jej likwidacji w 2001 r. ekspediowana była koleją do kontrahentów część drewna wycinanego w nadleśnictwie.
Do ściągania wyciętego drewna w lesie do drogi wywozowej przez wiele lat używało się koni. W nadleśnictwie jeszcze w latach 80. i na początku 90. było ich 8. Była to tzw. kolumna konna. Z uwagi na to, że zarobki w Lasach Państwowych były bardzo niskie, brak było pracowników, w roku 1980 oddano do użytku 42 mieszkania w dwóch nowo wybudowanych blokach, które były „magnesem” do przyciągnięcia pracowników. Po II wojnie światowej zarobki w lasach były ustanowione na najniższym poziomie. Była to forma „ukarania” leśników za to, że pomagali żołnierzom AK jeszcze w czasie jej trwania.
Zwarty kompleks leśny okalający Stare Jabłonki był terenem łatwym do ukrycia się. W 1946 r. leśniczówki Śmieszny Kąt, Perkunicha były „odwiedzane” przez żołnierzy majora Zygmunta Szendzielarza ps. Łupaszko.

Od lat 50 ubiegłego wieku lasy naszego nadleśnictwa upatrzyli sobie jako tereny łowieckie ówcześni rządzący. Do 1981 r. był tu wyłączony obwód łowiecki należący do Urzędu Rady Ministrów jako część słynnego „Łańska”. W tym czasie gospodarka leśna była podporządkowana łowiectwu. W związku z tym las się znacznie „postarzał” co w perspektywie nie jest korzystne i zagrażać może jego trwałości. Średni wiek naszego lasu wynosi 81 lat, przy średniej krajowej około 60 lat.

150 lat nieprzerwanego istnienia Nadleśnictwa Stare Jabłonki to jest znak, że historia wraz ze zmianą przynależności narodowej nie zaczyna się od nowa. Jest to na pewno powód do uroczystego obchodzenia jubileuszu. A zbiega się on ze 100-leciem odzyskania przez Polskę niepodległości.
Życzę wszystkim czytelnikom Gazety Ostródzkiej mile spędzonego czasu, na wycieczkach do lasów Nadleśnictwa Stare Jabłonki.
Lubomir Halladin